Program "Centra opiekuńczo-mieszkalne" został nierzetelnie przygotowany i wdrożony

Kontrolą objęto lata 2020-2023. Jednostkami kontrolowanymi były: resort rodziny, cztery urzędy wojewódzkie, dwa urzędy gmin, cztery starostwa powiatowe i sześć centrów opiekuńczo-mieszkalnych.

Głównym celem programu jest stworzenie przez samorządy terytorialne dorosłym osobom z orzeczeniem o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności warunków do niezależnego funkcjonowania. Otrzymały one dofinansowanie na tworzenie i działalność tych placówek. Infrastruktura centrów i rodzaj świadczonych usług powinny odpowiadać potrzebom uczestników wynikającym z różnego stopnia niepełnosprawności i zapewniać im możliwość samodzielnego lub wspartego funkcjonowania, a także pomoc w kwestiach codziennych (np. przygotowywanie i spożywanie posiłków czy utrzymanie czystości). Wspólny pobyt mieszkańców w centrach ma wpływać pozytywnie na ich uspołecznienie, nawiązywanie relacji, podejmowanie aktywności na miarę możliwości i dawać szansę na samodzielne życie.

Realizacja programu w latach 2020-2023 kosztowała ponad 270 mln zł.

Głównym celem kontroli Najwyższej Izby Kontroli była odpowiedź na pytanie, czy działania na rzecz tworzenia centrów opiekuńczo-mieszkalnych zostały zrealizowane, a wsparcie udzielane uczestnikom centrów było wystarczające i zgodne z założeniami programu.

Z kontroli wynika, że minister rodziny, pracy i polityki społecznej nieprawidłowo i nierzetelnie przygotował i wdrażał program. Przed opracowaniem jego zasad nie wykonał analizy skali potrzeb, w tym nie określił liczby centrów niezbędnych do ich zaspokojenia. Zasady programu były wielokrotne zmieniane w czasie kolejnych edycji, np. edycja 2021 była zmieniana pięciokrotnie. Umowy MRPiPS z wojewodami zawierane były z dużym opóźnieniem, niekiedy nawet w połowie roku. Dochodziło do utrudnień w funkcjonowaniu centrów, co zaburzało ich płynność finansową i powodowało konieczność zabezpieczenia w budżecie samorządów środków własnych niezbędnych do utrzymania placówki. Minister ponadto nie sporządzał analiz dotyczących programu, a od roku 2021 nie przedstawiał nawet rocznych sprawozdań zbiorczych z jego realizacji.

W konsekwencji minister nie dysponował podstawowymi danymi o programie, m.in. odnoszącymi się do liczby centrów, miejsc i uczestników, a nawet kwot wydatkowanych na realizację poszczególnych zadań.

Z raportu wynika też, że samorządy starające się o pieniądze na utworzenie centrów, mimo że nie miały danych o pełnej liczbie osób z niepełnosprawnościami na swoim terenie, starały się diagnozować potrzeby tych osób. Nie mogły jednak zapewnić wystarczającego dostępu do programu, gdyż zapotrzebowanie na wsparcie realizowane w centrach opiekuńczo-mieszkalnych znacznie przewyższało liczbę oferowanych tam miejsc.

"Mimo to zasadniczo samorządy prawidłowo realizowały zadania wynikające z programu i osiągnęły efekty zakładane we wnioskach o finansowanie tych przedsięwzięć – utworzyły na swoim terenie centra, a także zatrudniały specjalistów mających wymagane kwalifikacje i doświadczenie" – wskazała NIK.

Wsparciem obejmowano wyłącznie osoby spełniające wymogi, a uczestnicy otrzymywali pomoc zgodną z zasadami programu i z dostosowaną do indywidualnych potrzeb i możliwości wynikających z ich wieku i stanu zdrowia. Pieniądze przeznaczane były na zadania zawarte w programie, w tym na zatrudnienie kadry, zakup materiałów do realizacji zajęć, zakup posiłków czy koszty mediów.

We wszystkich skontrolowanych samorządach wydatki poniesione na utworzenie i wyposażenie centrów oraz zapewnienie ich funkcjonowania były przewidziane w kosztorysach, racjonalne i niezbędne do realizacji zadań określonych w umowach. Gminy i powiaty rozliczały otrzymane środki w terminach wyznaczonych w umowach, a niewykorzystane kwoty z reguły terminowo zwracały na rachunek wojewody.

Mając na uwadze wyniki kontroli, NIK wskazuje na potrzebę doprecyzowania i ujednolicenia założeń programu "Centra opiekuńczo-mieszkalne". Wnosi o ustawowe usytuowanie w systemie pomocy społecznej centrów opiekuńczo-mieszkalnych w celu zapewnienia ich trwałości, określenie ich statusu, sposobu tworzenia i finansowania. Wskazuje na potrzebę wzmocnienia nadzoru nad przebiegiem programu, w tym sporządzanie corocznego sprawozdania z jego realizacji, a także podsumowanie każdej zakończonej edycji programu.

NIK postuluje też utworzenie i zapewnienie jednostkom samorządu terytorialnego dostępu do bazy danych z informacjami o liczbie osób z niepełnosprawnościami w podziale na województwa, powiaty i gminy, co – jak czytamy – ułatwi samorządom kreowanie własnej polityki wsparcia dla osób z niepełnosprawnościami, a przystępującym do programu pozwoli rzetelnie planować i wyliczyć zapotrzebowanie na takie usługi.

We wnioskach do wojewodów NIK wnosi o realizację zadań zgodnie z postanowieniami umów zwartych z MRPiPS i zasad wynikających z dokumentów programowych oraz o prowadzenie kontroli w samorządach realizujących program. Władze gmin i powiatów powinny z kolei zapewnić osobom z niepełnosprawnościami wsparcie adekwatne do potrzeb, z uwzględnieniem "ogólnoeuropejskich wytycznych dotyczących przejścia od opieki instytucjonalnej do opieki świadczonej na poziomie lokalnych społeczności" oraz przestrzegać postanowień umów i zasad zawartych w dokumentach. (PAP)

dsr/ joz/